KRÓLEWSKA KAPLICA*

Geneza. W "wielkim przywileju" z r. 1457 król Kazimierz Jagiellończyk zastrzegł sobie i swoim następcom patronat nad kościołem Mariackim, który nazywano odtąd główną Farą. Proboszcz parafii Mariackiej nosił tytuł proboszcza Gdańska (parochus gedanensis) i z reguły pełnił funkcję oficjala biskupa kujawskiego a pod jego nieobecność przewodniczył procesjom. Siedzibą proboszcza była prastara plebania, zbudowana w połowie XIV w. a przebudowana w 1atach 1517/18 dzięki hojności proboszcza Maurycego Ferbera.

W 1558 r. kró1 Zygmunt August zezwolił na odprawianie nabożeństw protestanckich.

W kościele Mariackim protestanci modlili się przy ołtarzu Św. Mikołaja. Dotychczasowemu proboszczowi pozostawiono ołtarz główny. Po jego śmierci w r. 1572 protestanci przeję1i cały kościół. Ustanowieni przez króla katoliccy "tytularni proboszczowie luterańskiego kościoła Mariackiego" odprawiali msze w jednym z pomieszczeń plebanii, przekształconym z czasem w kaplicę Św. Andrzeja. Dla odradzającej się społeczności katolickiej była ona za ciasna. Ponieważ mimo ponawianych żądań władze miasta nie chciały oddać katolikom kościoła Mariackiego, zaistniała potrzeba wybudowania dla nich większej kaplicy.

Fundatorzy. W czasie wizyty króla Jana III w r. 1677 zmarł w Gdańsku prymas Andrzej Olszowski. W testamencie przeznaczył 80 tys. zł na nową kaplicę. Kró1 dodał z własnej szkatuły 20 tys. zł, umożliwiając w ten sposób rozpoczęcie budowy kaplicy, zwanej na jego pamiątkę Królewską.

Budowa. Kap1icę postanowiono wznieść na terenie przylegającym do plebanii od strony ul. Św. Ducha "w pobliżu Fary, między ul. Podkramarską a Ławami Mięsnymi Prawego Miasta". Stało tam 5 należących do kościoła kamieniczek, które trzeba było rozebrać. Kamień węgielny położono 21 lipca 1678 r. Zaopatrzono go w srebrną tabliczkę, której łacińska inskrypcja wymienia papieża Innocentego XI, cesarza Leopolda I, króla polskiego Jana III, biskupa kujawskiego i pomorskiego Stanisława Sarnowskiego i wojewodę pomorskiego Władysława Donhoffa. Wezwanie kaplicy określono jako "ku czci Świętego Ducha i pamięci Świętych Jana Chrzciciela i Andrzeja Apostoła". Kamień węgielny poświęcił ,Joachim de Hirtemberg Pastorius, Protonotariusz Apostolski, Kanonik Chełmiński, Dziekan, Proboszcz i Oficjał Gdański i Pomorski, Jego Prześwietnej Mości Króla Polskiego Sekretarz, Komisarz i Historiograf Polski".

Budowę zakończono 10 maja 1681 r. Kaplicę poświęcono w 2 lata później ale uroczystej konsekracji dokonał biskup Bonawentura Madaliński dopiero 13 stycznia 1685 r.

Twórcy. Autorem projektu był Tylman von Gameren, ur. w 1632 r. w Utrechcie, architekt i inżynier wojskowy, czynny w Polsce od 1666 r., począkowo na dworze Lubomirskich). W 1672 r. został mianowany inżynierem królewskim i nobilitowany. Ożeniony z Polka, od 1685 r. używał nazwiska Gamerski. Pełnił także funkcję sekretarza królewskiego. Zmarł w r. 1706. Projektował i budował fortyfikacje, zamki, kościoły i pałace w Zawieprzycach, Nieborowie, Łowiczu, Warszawie (m.in. kościoły: Sakramentek na Nowym Mieście i Św. Bonifacego na Czerniakowie, pierwsze łazienki i pałac Krasińskich), Krakowie (kościół Św. Anny) i w. in. Wstepny szkic od projektu Królewskiej Kaplicy znajduje się w Gabinecie Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego.

Budowniczym Kaplicy był Barthel (Bartłomiej) Ranisch, ur. w 1648 r. Gdańsku.

W 1672 r. został mistrzem murarskim. Budował m.in. kosciół i klasztor Reformatów na Chełmie (1673-76), kościół Jezuitów w Starych Szkotach (1676-77), skrzydło kościoła Bożego Ciała (1688), kościół Zbawiciela na Zaroślaku (1695-97) i Przytułek na Starym Mieście (1698-99). Do Dziś zachowały się, tylko kosciół Bożego Ciała i Przytułek. Z wyjątkiem Przytułku wszystkie pozostałe budowle projektował Piotr Willer. Ranisch pełnił funkcję budowniczego miejskiego. Opracował opisy obiektów sakralnych (wydane w 1695 r.) i świeckich. Do r. 1709 był starszym cechu - później zmarł.

Za twórcę wspaniałego wystroju kamieniarskiego rzeźb uważa się Andrzeja Sch1utera, ur. ok. 1650 r. w Gdańsku (wg niektórych autorów w 1664 r. w Hamburgu), świetnego rzeźbiarza i architekta nadwornego Jana Sobieskiego III (w 1.1686-93), Fryderyka III (1694-1706) i Piotra Wielkiego (1713-14). Innymi jego dziełami są: podwójne epitafium w katedrze w Pelplinie (1675), w Gdańsku - kamieniczki przy Długim Targu 3 i 20 (1680), być może portal w Sieni Ratusza Głównego Miasta (ok. 1685) i ołtarz główny katedry w Oliwie (1688), w Warszawie - wystrój pałacu w Wilanowie (1686-89) i pałacu Krasińskich (1689-93). W Berlinie - słynna Zbrojownia z maskami konających wojowników (1695), pomnik Fryderyka III (1697), pomnik wielkiego Elektora (1698-1703), rozbudowa Zamku (1699), projekt ołtarza kościoła Św. Mikołaja w Stralsundzie (1700), ambona w kościele Mariackim (1703), sarkofagi królewskie (1705) i wiele innych. W 1706 r. po zawaleniu się budowanej wieży Mennicy Sch1ulter zostaje zwolniony. W 1712 r. buduje jeszcze rezydencję Kameckego przy Dorotheenstrasse. Zaproszony przez Piotra I do Petersburga ozdabia dla cara rzeźbami Pałacyk Letni po czym umiera w 1714 r.

Wartość. Jedyna w Gdańsku barokowa budowla centralna, harmonijnie wtopiona w rytm kameniczek. Udane połączenie bogatego europejskiego baroku z pozostałościami niderlandzkiego manieryzmu. Mistrzowskie proporcje. Mimo niewielkich rozmiarów twórcy uzyskali monumentalny efekt. Wspaniała dekoracja rzeźbiarska, urzekająco piękne detale - główki aniołów, festony, kapitele z królewskimi orłami, przepyszny kartusz z herbami Polski, Litwy i Janina Sobieskich. Wysokiej klasy dzieło architektury i plastyki o wielkiej wartości historycznej i międzynarodowym znaczeniu.

Zniszczenia wojenne. W marcu 1945 r. zniszczeniu uległy: dach, część sklepień i przybudówki oraz wyposażenie wnętrza. Fasada była lekko odchylona od pionu a łuki podpierające bęben kopuły - nadwątlone.

Odbudowa. Zastosowano ściągi wewnętrzne, wymurowano na nowo łuki i żagielki podtrzymujące bęben kopuły. Łuki między kap1icą a kamieniczkami bocznymi obniżono do stanu sprzed dziewiętnastowiecznej przebudowy. Nie odbudowano galerii dla muzyków. Wprowadzono nowy skromny wystrój wnętrza z wykorzystaniem cześci zachowanych rzeźb Meissnera z prospektu głównych organów kościoła Mariackiego. Nowymi elementami są: ołtarz Św. Stanisława Kostki i ceramiczna kazalnica. Częściowo zachowały się freski Meyerheima z 1839 r. i Renne'go z 1877 r. Najcenniejszy z uratowanych obiektów - portret Jana III pedzla Daniela Schultza - pozostaje poza kaplicą.

Stan obecny. Poważne zagrożenie stateczności budowli na skutek osłabienia fundamentów, spowodowanego m.in. obniżeniem poziomu wód gruntowych. Znaczna erozja rzeźb fasady. Kaplica wymaga pilnego podjęcia prac ratowniczych i konserwatorskich oraz dokończenia odbudowy - m.in. wnętrza.

Apel. Królewska Kaplica w Gdańsku z 1at 1678-81, ufundowana pczez prymasa Olszowskiego i króla Jana Sobieskiego (wsławionego wiedeńską wiktorią), poświęcona w roku 1683; jest zagrożona osłabieniem fundamentów i erozją rzeźb. Przyczyną zagrożenia są m.in. skutki działań wojennych 1945 r., obniżenie wód gruntowych i wzrost zanieczyszczenia powietrza. Nasze Stowarzyszenie postawiło

sobie za cel uratowanie Kaplicy jako wspaniałego zabytku kultury o międzynarodowym znaczeniu. Kaplica Królewska jest pamiątką po królu Janie Sobieskim, który ocalił Zachód przed turkami. Jest zarazem arcydziełem stworzonym przez mistrzów o międzynarodowej sławie: architekta Tylmana von Gameren z Utrechtu i wielkiego rzeźbiarza Andrzeja Schlutera, czynnego później w Warszawie, Berlinie i Petersburgu. Realizacja naszych zamierzeń będzie trudna i kosztowna. Ułatwić ją może tylko szeroka współpraca osób, które chcą i potrafią działać dla dobra kultury. Zapraszamy do współdziałania!

Ks. Prałat Stanisław Bogdanowicz       doc. dr inż. Andrzej Januszajtis
Rektor                                           Przewodniczący
Kaplicy Królewskiej                              Rady Programowej
                                          Stowarzyszenie Rewaloryzacji
                                          Kaplicy Królewskiej w Gdańsku

   dr inż. Bogdan Sedler
        Prezes
 Stowarzyszenia Rewaloryzacj
Kaplicy Królewskiej w Gdańsku
 

_____________________________________________________________________________
* Obszerną bibliografię zawiera książka Ks. St. Bogdanowicza "Kaplica Królewska w Gdańsku"

    Stowarzyszenie "KOMITET REWALORYZACJI KAPLICY KRÓLEWSKIEJ w GDAŃSKU" zostało założone w dniu 26 września 1994r. Jego głównym zadaniem jest działalność na rzecz przywrócenia do dawnej świetności unikalnego zabytku architektury i sztuki, obiektu klasy "0" o wielkiej wartości historycznej i kulturowej.
   Jeden z najcenniejszycb zabytków gdańskich, Kaplica Królewska znajduje   się w bardzo złym stanie technicznym. Rozpoczeto prace badawcze i roboty zabezpieczające jej fundamenty i piwnice; trwają przygotowania do rozpoczecia kompleksowych prac remontowo-konserwatorskich.
   Rewaloryzacja Kaplicy Królewskiej jest zamierzeniem bardzo trudnym i kosztownym. Wymaga szerokiej współpracy ludzi dobrej woli i instytucji wspomagających finansowo ratowanie zabytku - symbolu naszej przesztości i tożsamości kulturowej.
   KOMITET REWALORYZACJI KAPLICY KRÓLEWSKIEJ W GDANSKU podejmuje szereg przedsiewzięć wykraczających poza jego podstawowy cel czynnie włączając się do Akcji Katolickiej.
    Stowarzyszenie zabiega o uświetnienie Szlaku Św. Wojciecha, a na
zakończenie Jego Milenium pragnie zrealizować witraże dwóch gotyckich okien.  W tym celu został powołany "Komitet Realizacji Witraży w Archikatedralnej Bazylice Mariackiej w/g projektu Fritza Baumgartnera" w pięknym wnętrzu Kościoła zorganizowana zostata stała informacyjna wystawa pod hasłem "Ratujmy Królewską Kaplicę, Pomnik Tysiąclecia"

                                         Komitet założycielski
              Paweł Adamowicz, Zdzisław Bara, Roman Berlik, Franciszek Bławat,
        Stanisiaw Bogdanowicz, Luojan Bokiniec, Maciej Bubella, Eustachy Burka,
           Jan Chiluta, Andrzej Chudzik, Janusz Ciemnołoński, Mariusz Chmielecki,
            Piotr Dominiak, Czesław Gajda, Marian Głowicki, Edward Gwoźdź,
     Brunon Imieliński, Andrzej Januszajtis, Regina Kaliszewska, Marek Kluczyński,
        Sławomir Kosmulski, Adam Koperkiewicz, Tomasz Krankowski, Jerzy Lipski,
       Jarosław Mikielewicz, Andrzej Mucha, Leszek Noworyta, Donat Paliszewski,
       Adam Pawlak, Feliks-Bronislaw Pieczka, Romuald Plewa, Ryszard Puzyrewski,
         Tomasz Rawiński, Henryk Rendzionek, Marian Rozensztangiel, Bogdan Sedler,
       Alojzy Szablewski, Sławomir Szatkowski, Romuald Twardowski, Maciej Werno,
       Włodzimierz Weyna, Tadeusz Wyganowski, Leszek Zakrzewski, Kazimierz Zimny,
                                   Romudd Żebrowski, Adam Żurowski.

                                               Wystawa pod patronatem
              Ks. Infuata Stanisława Bogdanowicza, Rektora Kaplicy Krdiewskiej,
        Fundacji Naukowo-Technicznej w Gdańsku i Muzeum Historii Miasta Gdańska,
                            zorganizowana staraniem Stowarzyszenia
                 "Komitet Rewaloryzacji Kaplicy Krdlewskiej w Gdańsku"
       Organizatorzy wystawy: Mgr Adam Koperkiewicz i Doc. Andrzej Januszajtis
          Aranżacja: Art. plastycy: Jan Chiluta, Czesław Caida, Włodzimierz Weyna
                             Autor zdjęć: Mgr inż. Romuald Żebrowski
                                Skład I chemigrafia: Roman Koturbasz
                    (Współpraca: Zakład Poligrafii Politechniki Gdańskiej)
                 Sponsorzy: Pollytag S. A. w Gdańsku, Mostostal Gdańsk S. A.,
                                   Zakłady Techniki Biurowej "Biurotechnika"